Wstęp
Spuścizna rękopiśmienna po profesorze Stanisławie Ossowskie, zmarłym w 1963 r., pozostawała przez szereg lat pod opieką jego żony, także znanej polskiej uczonej, socjologa, profesor Marii Ossowskiej. Po jej śmierci w 1974 r. Polskie Towarzystwo Socjologiczne starało się przejąć mieszkanie Ossowskich na własną siedzibę, ale wobec niepowodzenia tej inicjatywy, trzeba było szybko opróżnić mieszkanie i spuścizny profesora zaopiekowali się jego dawni uczniowie i współpracownicy: Edmund Mokrzycki, Zofia Ofierska, Jan Strzelecki i Andrzej Tyszka.
W r. 1932 Polskie Towarzystwo Socjologiczne przekazało spuściznę w depozyt Bibliotece Wydziału Filozofii i Socjologii UW dla opracowania, a następnie udostępniania osobom upoważnionym przez komisję PTS do korzystania z niej.
W 3 lata po śmierci S. Ossowskiego wydano „Dzieła”, zawierające prawie cały naukowy dorobek Profesora. Obejmowały one zarówno prace już uprzednio publikowane, jak i nowe, zaczerpnięto z rękopisów, które z różnych względów nie mogły być wydrukowane wcześniej. Mimo to, część interesujących prac pozostała jeszcze w głębi toczek i mam nadzieję, to opracowanie pozwoli zainteresowanym zapoznać się z ich zawartością i odnaleźć poszukiwany materiał.
Życiorys Stanisława Ossowskiego i wspomnienia o nim można odnaleźć w 6 tomie Dzieł. W tym miejscu wydaje mi się celowe podanie ważniejszych dat z jego życia. Myślę, że ułatwi to powiązanie twórczości z kolejami losu autora.
Krystyna Daszkiewicz Warszawa, 1983
Ogólna charakterystyka spuścizny S. Ossowskiego
Spuścizna rękopiśmienna Stanisława Ossowskiego zawarta była w 35 teczkach oraz 4 kartotekach z notatkami i fiszkami bibliograficznymi. Część teczek była zatytułowana i skompletowana przez autora. Zawierały one rękopisy prac, zwykłe tylko we fragmentach, nieraz w paru wersjach, konspekty, dyspozycje oraz materiały o charakterze warsztatowym: notatki problemowe, wypisy z lektur i notatki bibliograficzne oraz wycinki prasowe, odnoszące się do tematu teczki. Niekiedy materiały warsztatowe wewnątrz teczki były jeszcze pogrupowane według zagadnień.
W takich przypadkach układ nadany przez profesora został wiernie zachowany, choć wydaje się, że część materiału znalazła się w takim zespole na zasadzie dość ludnych skojarzeń. Mogły zajść także przypadkowe przesunięcia prac w stosunku do układu pierwotnego, bo należy pamiętać, że materiały te były po wielekroć przeglądane przez osoby kwalifikujące teksty do druku w „Dziełach”, przede wszystkim przez żonę – Marię Ossowską, współpracowników profesora oraz zespół redakcyjny. Przy okazji osoby te dołączały niekiedy kartki z uwagami na temat ważności problemu, czy sugestie dotyczące wykorzystania materiału. Niektóre praco zostały opatrzone uwagami Marii Ossowskiej, wyjaśniającymi czy uzupełniającymi tekst. W miarę potrzeby korzystałam z nich przy opracowywaniu spuścizny, ale jako materiały obce nie zostały włączone do jednostek. Pracę nad materiałami ogromnie ułatwiał bardzo czytelny charakter pisma i zwyczaj datowania prac, a często nawet niewielkich notatek.
Ponieważ większość materiału została zebrana przez S. Ossowskiego w teczkach tematycznych, gromadząc materiał bardzo zróżnicowany pod względem formalnym, zawartość ich nie była selekcjonowana, choć części tych materiałów nie można zakwalifikować do rękopisów. Dotyczy to maszynopisów czy wycinków prasowych, nie opatrzonych żadnymi uwagami.
Jednak znaczna część przekazanej spuścizny była podzielona na teczki w sposób mechaniczny, bez określenia tematu. Zachowując więc, gdzie było to możliwe, podział rzeczowy nadany przez Profesora, należało opracować tematycznie pozostały materiał, starając się uwzględnić punkt widzenia S. Ossowskiego i ogniska jego zainteresowań.
Stanisław Ossowski był przede wszystkim socjologiem-dydaktykiem i autorytetem moralnym (w niełatwych czasach), a także teoretykiem, autorem dzieł o światowym znaczeniu. Obie te dziedziny działalności były ściśle powiązane tematyką prac, co znalazło odbicie w charakterze zgromadzonych materiałów.
Często nie można przeprowadzić podziału między notatkami do twórczości naukowo-publicystycznej i dydaktycznej. To także narzuciło konieczność przyjęcia wyodrębnionego tematu jako jednostki inwentarzowej i w jej ramach dalszego podziału w głąb, według kryteriów formalnych, z zachowaniem porządku chronologicznego.
Wśród materiałów spuścizny nie ma rękopisów prac wcześniej opublikowanych, które były przez autora niszczone z bruku miejsca do ich przechowywania. Zachowały się, zwykle we fragmentach, wcześniejsze wersje i plany, dające wgląd w proces powstawania dzieła, oraz materiały warsztatowe.
Sporo miejsca wśród notatek zajmują projekty i plany na przyszłość. Są to mniej lub bardziej szczegółowe opracowania, niekiedy tylko sprecyzowane tematy. Dotyczą jego własnej twórczości, działalności zespołu naukowego w ramach katedry socjologii UW lub Zakładu Teorii Kultury i Przemian Społecznych Instytutu Filozofii i Socjologii PAN oraz tematyki prac magisterskich i doktorskich.
W materiałach biograficznych najważniejszą pozycję stanowi dziennik. Notatki z małych notesików ukazują wydarzenia z życia politycznego, wobec których S. Ossowski nigdy nie pozostawał obojętny, refleksje osobiste, obserwacje zjawisk społecznych i przeżycia estetyczne. Cechą charakterystyczną jest brak w zbiorze korespondencji osobistej, zachowanej tylko w formie szczątkowej, a która zwykle stanowi znaczną część spuścizn archiwalnych.
Dział twórczości naukowej ukazuje szeroki wachlarz zagadnień, którymi się interesował: od estetyki i socjologii sztuki poprzez inspirowane udziałem w seminarium etnologicznym Bronisława Malinowskiego zagadnienia rasizmu, socjologii narodu, psychologii społecznej do najpoważniejszych problemów teoretycznych i metodologicznych nauk społecznych oraz niemal wszystkich dziedzin, stanowiących dziś przedmiot tzw. socjologii szczegółowej, ze szczególnym zainteresowaniem się problematyką struktur społecznych. Charakterystyczne jest stałe dążenie profesora do wiązania rozważań teoretycznych z empirią oraz do łączenia pracy badawczej z pracą dydaktyczną. Zachowane materiały wskazują na odczuwaną przez niego i wielokrotnie wyrażaną potrzebę pogłębienia wiedzy socjologicznej poprzez badania porównawcze. Koncepcje takich badań, których nie zdążył zrealizować, odnajdujemy w zapiskach profesora.
Skromny liczebnie dział działalności nie odzwierciedla aktywności S. Ossowskiego, jego zaangażowania we współczesność, w sprawy ogólnospołeczne jak również sprawy organizatorskie socjologii polskiej i o zasięgu międzynarodowym.
Działalność dydaktyczna znalazła odbicie w zachowanych fragmentach wykładów, notatkach z seminariów oraz w opracowaniach dotyczących organizacji i reformy studiów socjologicznych. Te ostatnie zostały w inwentarzu opisane dość szczegółowo, bo być może, są one gdzie Indziej niedostępne.
Interesujące, choć niezbyt liczne, są materiały dotyczące Klubu Krzywego Koła, działającego w drugiej połowie lat pięćdziesiątych, którego S. Ossowski był aktywnym uczestnikiem.
Nieopublikowane prace S. Ossowskiego, zawarto w rękopiśmiennych jednostkach archiwalnych, dają możliwość poznania nieznanej dotąd części jego dorobku naukowego. Przekazanie ich w depozyt Bibliotece Wydz. Filozofii i Socjologii UW i opracowanie dla potrzeb badawczych stwarza szansę wzbogacenia naszej wiedzy o Stanisławie Ossowskim i odświeżenia pewnych idei w 20-lecie śmierci Profesora, przypadające w listopadzie 1983 r.
Zasady opracowania inwentarza
Cała spuścizna została podzielona na 61 jednostek, zgrupowanych w 3 działach: biograficznym, twórczości naukowej i działalności, w układzie rzeczowo-chronologicznym. Spis jednostek, opatrzonych ciągłą numeracją, stanowi Aneks I, Aneks II jest kserokopią bibliografii opublikowanych prac S. Ossowskiego, zamieszczonej w VI tomie Dzieł.
0pis jednostki zawiera:
• podstawowe dane bibliograficzne: sygnatury, język tekstów, czas ich powstania i sposób zapisu, wymiary i typ kodeksu, liczbę kart,
• opis treści,
• informacje o stanie zachowania, w przypadku pac publikowanych – odsyłacz do odpowiedniej pozycji w Aneksie II,
• w razie potrzeby odsyłacz do innej jednostki, zawierającej pokrewny materiał.
Opis treści jest na tyle szczegółowy, aby orientował dobrze o zawartości jednostki, bez konieczności sięgania do oryginału. Jeśli jednostkę stanowi materiał z teczki utworzonej przez S. Ossowskiego i przez niego zatytułowanej, to tytuł jest ujęty w cudzysłów. Podobnie przy poszczególnych pracach wewnątrz jednostki. Prace datowane ułożone są chronologicznie, w dalszej kolejności niedatowane, a na końcu materiały warsztatowe do tematu. Przyjęłam jako zasadę, że tematyczna teczka, zawierająca materiał zgromadzony przez S. Ossowskiego, ewentualnie uzupełniony przez jego żonę lub współpracowników, stanowi nienaruszalną całość. Odstępstwa od tej zasady zdarzały się rzadko, tylko w przypadku oczywistych pomyłek (przypadkowego przełożenia dokumentów).
Wobec przyjęcia rzeczowego podziału nie można było wydzielić w odrębną jednostkę materiałów dydaktycznych. Wykłady w formie notatek są zawarte w odpowiednich jednostkach tematycznych, a tylko materiały z seminariów i konwersatoriów, zróżnicowane bardzo w formie i treści, zebrane są w dziale działalności.
Wśród materiałów spuścizny znajdują się odbitki, wycinki prasowe z pracami S. Ossowskiego lub maszynopisy redakcyjne (do Dzieł), bez uwag rękopiśmiennych, nie będące rękopisami w sensie archiwalnym. Zostały one dołączone do jednostek jako załączniki. Opis ich jest ograniczony do tytułu i roku druku, z odesłaniem do odpowiedniej pozycji wykazu bibliograficznego (Aneks II).
Każda jednostka ma własną ciągłą foliację, ułatwiającą zachowanie nadanego porządku. Objętość w zasadzie nie przekracza 250 kart.
Układ działowy zaznaczony jest w spisie jednostek, natomiast w samym inwentarzu nie ma zwyczaju określania przynależności jednostki do działu.
Najobszerniejszy jest dział prac naukowych. Kolejność jednostek w nim jest wzorowana na układzie materiału w pięciu pierwszych tomach „Dzieł”, co na ogół odpowiada porządkowi chronologicznemu
i odzwierciedla rozwój zainteresowań autora.
Materiały przedstawiające poszczególne etapy pracy nad danym tematem są grupowane razem. Maszynopisy są łączone z rękopisem danej pracy. Wyjątek stanowi dziennik. Maszynopisy są oddzielną jednostką, która będzie udostępniana czytelnikom w pierwszej kolejności, oszczędzając rękopisy, pisane przeważnie w małych notesikach. Wypisy z lektur, nie przyporządkowane wydzielonym tematom, zostały zebrane razem i po podziale chronologicznym na 3 okresy, ułożone alfabetycznie według autorów.
Aparat informacyjny
Przyjęto trzy sposoby dotarcia do treści inwentarza: poprzez spis jednostek, indeks nazw własnych i indeks rzeczowy.
Wobec tematycznego skonstruowaniu jednostek, ich spis stanowi podstawowe źródło informacji o zawartości zbioru. Dodatkowym ułatwieniem jest rozbicie ciągu jednostek na 3 działy: biograficzny, twórczości naukowej i działalności.
Szczegółowszych informacji dostarczają indeksy. Podane przy poszczególnych pozycjach numery wskazują sygnaturę jednostki, często także odpowiednią część wewnętrznego podziału (w nawiasie). Zrezygnowałam ze stosowania odsyłaczy miedzy hasłami indeksów, podając wprost sygnaturę jednostki przy każdej pozycji indeksowej. Wyjątkiem są odsyłacze przy wieloczłonowych nazwiskach osób.
Indeks nazw własnych zawiera hasła wybrane z opisów jednostek, ułożone w ciągu alfabetycznym. Większość z nich stanowią hasła osobowe, pozostałe to nazwy czasopism, nazwy geograficzne, instytucji i organizacji. Tytuły czasopism są ujęte w cudzysłów. Pominięte są nazwy czasopism, z których pochodzą włóczone do jednostek fragmenty czy wycinki, poza wspomnieniami pośmiertnymi, Nie uwzględnione są w indeksie także miejsca wydania prac czy wygłoszenia odczytów.
Znacznych trudności nastręczało sporządzenie indeksu rzeczowego do twórczości naukowej S. Ossowskiego. Dowodem na to jest np. brak takiego indeksu przy wydaniu jego „Dzieł”.
Załączony tu zestaw haseł rzeczowych należy traktować jedynie jako uzupełniającą pomoc informacyjną na tle uporządkowania tematycznego inwentarza.
Hasła do indeksu zaczerpnięto z tytułów poszczególnych teczek oraz wyodrębnionych w ich ramach jednostce. W indeksowaniu pominięto te jednostki, w których znalazły się jedynie nieliczne fragmenty większego dzieła, jak też wszystkie jednostki zawierające materiały warsztatowe, ze względu na ogromne ich zróżnicowanie tematyczne i formalne. W ostatecznym ustaleniu zestawu haseł do indeksu pomocną była uporządkowana rzeczowo przez S. Ossowskiego kartoteka, zawierająca bibliografię i wypisy z lektur. W nielicznych tylko przypadkach odstąpiono od powyższej reguły, wprowadzając do indeksu hasła ustalone w oparciu o analizę treści niektórych jednostek. Motywem owego odstępstwa była troska o ułatwienie dotarcia do tych zagadnień w twórczości S. Ossowskiego, które subiektywnie wydawały się ważne, a do których dotarcie byłoby trudniejsze, gdyby ściśle trzymano się w indeksowaniu przyjętej zasady.
Warto na koniec dodać, iż sporządzony Indeks rzeczowy odnosi się wyłącznie do spuścizny rękopiśmiennej Stanisława Ossowskiego. Spuścizna ta, jak już wyżej wspomniana, nie zawiera szeregu prac, które zostały opublikowane w „Dziełach”. Stąd też nie zawsze na skutek przeoczenia zabrakło w nim haseł, które powinny się w nim znaleźć, gdyby brać pod uwagę całą twórczość naukową autora opracowanych materiałów archiwalnych.
Uwagi końcowa
Cechą charakterystyczną spuścizn rękopiśmiennych jest ich bardzo zróżnicowany charakter, uzależniony w głównej mierze od twórcy spuścizny. Dlatego też i wskazania dla opracowujących są dość ogólne i zakładają indywidualne podejście. Przy rozwiązaniach konkretnych szuka się analogii i wzoruje na podobnych, wcześniejszych opracowaniach.
Niniejszy inwentarz oparty jest na wskazaniach zawartych w „Wytycznych opracowania rękopisów w bibliotekach polskich” i nie wykazuje zasadniczych odstępstw od przedstawionych tam zaleceń. W porównaniu z opisami zespołów archiwalnych, które znalazłam w wydawanych inwentarzach, moje opracowanie wykazuje jednak szereg różnic:
a) zamieszczam curriculum vitae autora, sądząc, że nawet skrótowa informacja biograficzna jest pomocą przy studiowaniu tego typu archiwaliów,
b) załączam spis jednostek, pełniący rolę spisu treści inwentarza, który w najszybszy sposób zapoznaje z ogólną zawartością zbioru,
c) na końcu opisu jednostki rękopiśmiennej zamieszczam często odsyłacze do innych jednostek, zawierających pokrewny tematycznie materiał,
d) znajdujące się w spuściźnie drobne prace drukowane S. Ossowskiego są umieszczane w Załączniku na końcu odpowiedniej jednostki w kolejności chronologicznej, z odesłaniem do właściwej pozycji „Bibliografii” w Aneksie II, gdzie są podane szczegóły wydawnicze.
Wprowadzenie tych uzupełnień jest podyktowane chęcią udzielenia dodatkowej pomocy dla pragnących zapoznać się ze spuścizną po S. Ossowskim, tym bardziej, że spuścizna ta, udostępniona w Bibliotece Wydz. Filozofii i Socjologii UW, może byś obiektem szerszego zainteresowania w środowisku socjologicznym, niż ma to miejsce z innymi spuściznami, bardziej izolowanymi od otoczenia potencjalnych czytelników.
Stanisław Ossowski
1897, 22 maja – urodził się w Lipnie, na Kujawach.
1914 – ukończył gimnazjum we Włocławku.
1915-13 – studiuje na Wydz. filozoficznym UW.
1917 – opublikował pierwszą swoją pracę „0 patrjotyzmie”.
1910 – wstępuje w Krakowie do Kawalerii Wojska polskiego.
1919-20 – studiuje na Uniwersytecie Wileńskim i pracuje jako nauczyciel gimnazjalny.
1920 – bierze udział w wojnie. Na jesieni wraca do Warszawy i podejmuje dalsze studia na UW (pod kierunkiem Jana Łukasiewicza i Tadeusza Kotarbińskiego).
1921-22 – studiuje na Sorbonie jako stypendysta rządu francuskiego. Podróżuje po Europie Zachodniej i Afryce Północnej.
1924 – broni rozprawy doktorskiej u T. Kotarbińskiego („Analiza pojęcia znaku”). Zawiera małżeństwo z Marią Niedźwiecką.
1923-33 – uczy w gimnazjach warszawskich.
1926 – zostaje członkiem Warszawskiego Towarzystwa Filozoficznego (jako członek i członek zarządu).
1923-33 – wykłada w Szkole Nauk Politycznych.
1933 – uzyskuje na UW habilitację z filozofii („U podstaw estetyki”) i tytuł docenta.
1933-35 – przebywa z żoną w Wielkiej Brytanii, na stypendium Funduszu Kultury Narodowej. Uczestniczy w seminarium etnologicznym Bronisława Malinowskiego w London School of Economics, także w Oxfordzie.
1935 – wstępuje do Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci (jako członek zarządu) – sprawuje opiekę nad bezwyznaniowymi szkołami.
1935-36 – wykłada w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej.
1935-37 – wykłada w Instytucie Pedagogicznym Związku Nauczycielstwa Polskiego.
1936 – otrzymuje rozszerzenie habilitacji na socjologię („Prawa „historyczne” w socjologii”, „Dziedziczność i środowisko”, „Socjologia sztuki”).
Zostaje adiunktem przy katedrze socjologii na UW.
1936 – zostaje członkiem Polskiego Instytutu Socjologicznego.
1939 – bierze udział w kampanii wrześniowej.
1939, listopad – wyjeżdża do Białegostoku i Lwowa (do czerwca 1941 pracuje w Ossolineum – filii Kijowskiej Akademii Nauk SSSR).
1941, październik – wraca do Warszawy.
1941-44 – wykłada w konspiracyjnym Uniwersytecie Warszawskim.
Uczy w tajnym liceum RTPD. Pracuje w tajnym Polskim Instytucie Socjologicznym, w tajnym Instytucie Planowania Społecznego, w pracowni Architektoniczno-Urbanistycznej SPB.
1944/45 – przebywa w Bukowinie Tatrzańskiej (po Powstaniu Warszawskim).
1945, wiosna – zostaje powołany do komisji organizującej Uniwersytet Łódzki.
1945, 24 maja – obejmuje faktycznie obowiązki profesora UŁ.
1945 – wyjeżdża na konferencję naukową do Pragi.
1946, 12 czerwca – otrzymuje nominację na profesora nadzwyczajnego UŁ.
1946, 15 listopada – zostaje przeniesiony z Katedry Teorii Kultury na Wydz. Humanistycznym UŁ na Katedrę Socjologii na Wydz. Humanistycznym UW.
1946 – bierze udział w delegacji polskiej na sesję OKZ w Londynie (Komisja Społeczno-Kulturalna).
1946 – zostaje członkiem Łódzkiego Towarzystwa Naukowego.
1947 – wyjeżdża do Paryża jako delegat Polski na Sesję Nauk Humanistycznych UNESCO.
1949 – wyjeżdżą na Kongres Pokoju w Nowym Jorku.
1949 – na kongresie ISA w Oslo wybrany do Komitetu Wykonawczego.
1950 – z inicjatywy S. Ossowskiego Ośrodek Badań Społecznych przy Zakładzie Socjologii uzyskał członkostwo Międzynarodowego Stowarzyszenia Socjologicznego jako „Social Research Center at the University of Warsaw”.
1951, 15 maja – Katedra Socjologii II została przemianowana na Katedrę Historii Kultury.
1952, 1 listopada – zostaje zniesiona Katedra Historii Kultury, a S. Ossowski powołany do pracy naukowej w lnstytucie Filozoficznym na Wydz. Filozoficzno-Społecznym UW i odsunięty od czynnej pracy dydaktycznej aż do r. 1956.
1953 – podejmuje dodatkową pracę jako kierownik Działu Dziejów Myśli Społecznej w Komitecie Przekładów Klasyków Filozofii przy PWN.
1955 – bierze czynny udział w nowoutworzonym Klubie Krzywego Koła. Z jego inicjatywy powstaje Sekcja Socjologiczna przy Poldkim Towarzystwie Filozoficznym.
1956 – 1960 – kieruje Zakładem Teorii Kultury i Przemian Społecznych IFiS PAN.
1957 – obejmuje Katedrę Socjologii na Wydz. Filozoficznym UW.
1957 – organizuje Polskie Towarzystwo Socjologiczne (był jego prezesem do śmierci).
1957 – zostaje powołany na członka i przewodniczącego Zespołu Rzeczoznawców Socjologii.
1958, luty – październik – przebywa w USA (na zaproszenie z Harward University na półroczny pobyt. Uczestniczy w Department of Social Eelations w charakterze “visiting professor”).
1959 – na kongresie w Stressie wybrany na wiceprzewodniczącego ISA.
1962, maj – wyjeżdża do Anglii, prowadzi wykłady w London School of Econonics, odczyt w University of Leeds.
1563, 28 października – prowadzi ostatnie konwersatorium na UW.
1963, 7 listopada – umiera.
Tekst zaczerpnięto z pracy magisterskiej Spuścizna rękopiśmienna po profesorze Stanisławie Ossowskim, autorstwa Krystyny Daszkiewicz (Warszawa, 1983 rok).